Με αφορμή τη νέα γερμανική «τορπίλη» στις προσπάθειες της Ευρωπαϊκής Ένωσης να εφαρμόσει κοινές πολιτικές αντιμετώπισης της ενεργειακής κρίσης, την οποία δημιούργησε η αναθεωρητική Ρωσία του Πούτιν, θυμόμαστε μια πολύ ενδιαφέρουσα σημείωση του μεγάλου Γερμανού συγγραφέα Τόμας Μαν, για το πώς έβλεπε τη χώρα του ο μεγαλύτερος Ρώσος συγγραφέας, Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι. Ο Μαν περιέλαβε το σημείωμά του στο εξαιρετικό του βιβλίο «Στοχασμοί ενός απολιτικού» (εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα, 1999 ελ 47 επ.). Για τη διευκόλυνση του αναγνώστη οι σκέψεις του Ντοστογιέφσκι παρουσιάζονται με πλάγια γραμματοσειρά (italic) ώστε να διακρίνονται από τις παρατηρήσεις του Μαν.
Από τότε που υπάρχει Γερμανία, καθήκον αυτής είναι η προστεσταντικότητα. «Όχι μόνο εκείνος ο τύπος προτεσταντικότητας που αναπτύχθηκε στα χρόνια του Λούθηρου, αλλά η αιώνια προτεσταντικότητα. Η αιώνια διαμαρτυρία της, όπως εγκαινιάστηκε από τον Αρμίνιο (Hermann) εναντίον του ρωμαϊκού κόσμου, εναντίον όλων όσα εξέφραζε η Ρώμη και το ρωμαϊκό ιδεώδες, και συνεπώς εναντίον όλων όσα μετέδωσε η παλαιά στη νέα Ρώμη, μα κι εναντίον όλων εκείνων των λαών που ακολούθησαν τις ιδέες της Ρώμης και το ρωμαϊκό πρότυπο. Είναι η διαμαρτυρία εναντίον των κληρονόμων της Ρώμης κι εναντίον όλων, όσα αποτελούν αυτή την κληρονομιά».
Στη συνέχεια (προσθέτει ο Τόμας Μαν) ο Ντοστογιέφσκι εκθέτει σε αδρές γραμμές την ιστορία της ρωμαϊκής ιδέας με αφετηρία το όραμα της αρχαίας Ρώμης για μιαν οικουμενική ένωση της ανθρωπότητας, την πίστη της ότι αυτό το όραμα μπορεί να λάβει σάρκα και οστά υπό τύπον μιας παγκόσμιας μονοκρατίας. Ο τύπος αυτός, λέει, έχει ξεπεραστεί, όχι όμως και η ιδέα. Γιατί αυτή η ιδέα, είναι η ιδέα του ευρωπαϊκού κόσμου, με βάση αυτήν αναπτύχθηκε ο πολιτισμός της, γι αυτήν και μόνο ζει. Το όραμα μιας ρωμαϊκής οικουμενικής μονοκρατίας αντικαταστάθηκε κατά τον Ντοστογιέφσκι από την ιδέα της εν Χριστώ ενώσεως. Από τη διάσπαση του νέου ιδεώδους προέκυψε το ανατολικό, που ο Ντοστογιέφσκι το χαρακτηρίζει ως ιδεώδες της πνευματικής ένωσης των ανθρώπων, και το δυτικό ευρωπαϊκό, ρωμαιοκαθολικό-παπικό, ένα ιδεώδες που δεν απαρνήθηκε, βεβαίως, τον χριστιανικό- πνευματικό του χαρακτήρα, διαφύλαξε όμως την πολιτική αυτοκρατορική παράδοση της αρχαίας Ρώμης.
Έκτοτε, συνεχίζει ο Ντοστογιέφσκι, η ιδέα της οικουμενικής ένωσης προοδεύει σταθερά και μεταβάλλεται αδιάκοπα. Η εξέλιξη του εγχειρήματος, ωστόσο, οδήγησε στην καταπάτηση των σημαντικοτέρων χριστιανικών αρχών. Οι κληρονόμοι του αρχαίου ρωμαϊκού κόσμου, απορρίπτοντας συλλήβδην το χριστιανικό πνεύμα, κατέληξαν στο να απορρίψουν και τον παπισμό: Ετούτο συνέβη με τη Γαλλική Επανάσταση η οποία δεν ήταν τίποτε άλλο (πράγματι τίποτε άλλο) παρά η τελευταία μεταμόρφωση ή μετενσάρκωση αυτού του ίδιου του αρχαιορωμαϊκού προτύπου της οικουμενικής ένωσης.
Η υλοποίηση της ιδέας -ακολουθούμε σταθερά το συλλογισμό του Ντοστογιέφσκι- ήταν ανεπαρκής. Σε εκείνο το κομμάτι της ανθρώπινης κοινωνίας που είχε κερδίσει για λογαριασμό του την πολιτική υπεροχή το 1789, στην μπουρζουαζία, επικράτησε, βεβαίως, πλήρης ικανοποίηση. Θριαμβολογούσε, φρονώντας πως δεν είναι αναγκαίο να προχωρήσει παραπέρα. Εκείνα τα πνεύματα, όμως, που από τη φύση είναι προορισμένα να προκαλούν αέναη αναταραχή στον κόσμο, να αναζητούν νέους τύπους για τα ιδεώδη και το νέο λόγο, καθώς και τα δυο αυτά είναι απαραίτητα για την εξέλιξη του οργανισμού της ανθρωπότητας, πήραν το μέρος των ταπεινών και των καταφρονεμένων, εκείνων στους οποίους ο νέος επαναστατικός τύπος της πανανθρώπινης ένωσης δεν είχε δώσει τίποτε ή τους είχε δώσει πολύ λίγα: Ήταν και πάλι η ώρα του σοσιαλισμού.
Και η Γερμανία; Οι Γερμανοί; Ο Ντοστογιέφσκι λέει: «Το χαρακτηριστικότερο, ουσιαστικότερο γνώρισμα αυτού του μεγάλου, περήφανου και ξεχωριστού λαού συνίσταται, ήδη από την πρώτη στιγμή της εμφάνισής του στον ιστορικό κόσμο, στο γεγονός ότι δεν θέλησε ποτέ να ενωθεί ούτε ως προς τον προορισμό, ούτε ως προς τις αρχές του με τον έσχατο δυτικό κόσμο, δηλαδή με όλους εκείνους τους κληρονόμους του αρχαίου ρωμαϊκού προτύπου. Ασκεί διαμαρτυρία έναντι αυτού του κόσμου εδώ και δυο χιλιάδες χρόνια. Κι αν δεν άρθρωσε ποτέ ως τώρα δικό του λόγο, το δικό του ξεκάθαρο ιδεώδες, για να αναπληρώσει το κενό που άφησε, καταστρέφοντας τη ρωμαϊκή ιδέα, φρονώ [δυνατό σημείο: εδώ νιώθεις τι διαβάζεις: Τα λόγια του πρώτου ψυχολόγου της παγκόσμιας λογοτεχνίας] ότι βαθιά μέσα του, πιστεύει ότι θάρθει η στιγμή να αρθρώσει τον καινούργιο λόγο, και με αυτόν να οδηγήσει την ανθρωπότητα. Ήδη με τον Αρμίνιο άρχισε να αγωνίζεται εναντίον του ρωμαϊκού κόσμου. Στα χρόνια του ρωμαϊκού Χριστιανισμού πολέμησε με τη νέα Ρώμη περισσότερο από κάθε άλλον για την κυριαρχία. Τελικά η διαμαρτυρία του πήρε την ισχυρότερη μορφή της, αντλώντας τα πνευματικότερα θεμελιακά της στοιχεία από τον αρχαίο γερμανικό κόσμο και μετασχηματίζοντάς τα σε ένα νέο τύπο. Ήταν η φωνή του Θεού που ηχούσε δι αυτού του λαού και κήρυττε την ελευθερία του πνεύματος. Η ρήξη ήταν φοβερή και καθολική -η μορφή της διαμαρτυρίας είχε βρεθεί κι έβαινε προς την ολοκλήρωσή της- καίτοι εξακολουθούσε να είναι αρνητική, κι ο θετικός λόγος δεν είχε ειπωθεί ακόμη…»
Έπειτα από αυτόν τον άθλο, κάπως έτσι συνεχίζει το συλλογισμό του ο Ντοστογιέφσκι, σβήνει για πολύ καιρό το γερμανικό πνεύμα. Ο δυτικός κόσμος, όμως, υπό την επίδραση της ανακάλυψης της Αμερικής, των νέων επιστημών, της διατύπωσης νέων αξιωμάτων, «ζητά να αναγεννηθεί ως μια άλλη, καινούργια αλήθεια» και συγχρόνως να εισέλθει σε μια καινούργια φάση. Και η πρώτη προσπάθεια αυτής της αναδιαμόρφωσης, είναι μια επανάσταση. Τι συνταρακτικό γεγονός για το γερμανικό πνεύμα! Το γερμανικό πνεύμα, όπως αφήνει να εννοηθεί ο Ντοστογιέφσκι, έχει τόσο μικρή σχέση με την επανάσταση αυτή, όσο το ρομαντικό με τη μεταρρύθμιση, ναι, κινδυνεύει, μάλιστα, να απολέσει την ατομικότητά του και να χάσει την πίστη στον εαυτό του. «Δεν μπορούσε να αντιτείνει τίποτε στις καινούργιες ιδέες του έσχατου δυτικοευρωπαϊκού κόσμου. Ο προτεσταντισμός του Λούθηρου είχε παρέλθει ήδη από καιρό, η ιδέα, όμως, του ελεύθερου πνεύματος, της ελεύθερης έρευνας είχε προλάβει να διαδοθεί μέσα από την επιστήμη σε ολόκληρο τον κόσμο. Ο γιγάντιος οργανισμός της Γερμανίας ένιωθε τώρα περισσότερο από κάθε άλλη φορά να μην έχει σώμα, να μην έχει μορφή για να εκφραστεί. Και τότε γεννήθηκε μέσα του η επιτακτική ανάγκη να συγκροτηθεί, τουλάχιστον εξωτερικά, σε έναν ενιαίο, στερεό οργανισμό: Διότι ο αγώνας της Γερμανίας ενάντια στον έσχατο δυτικό κόσμο εισερχόταν σε νέες φάσεις…».
Όποιος αφοσιώνεται στην πνευματική θεώρηση συγκλονιστικών γεγονότων, συντριπτικών καταστροφών, διατρέχει πάντοτε τον κίνδυνο να θεωρηθεί ένας ματαιόδοξος που θέλει να δοκιμάσει την ευφυΐα του επί ενός σεισμού. Σε μεγάλες, φοβερές στιγμές, το πνεύμα μπορεί πολύ εύκολα να φανεί σαν επιπολαιότητα. Ωστόσο, χωρίς πνεύμα δεν έχει κανένα πράγμα υπόσταση, από τα πιο μικρά ως τα μεγαλύτερα ιστορικά γεγονότα. Όλα τους έχουν διπλό πρόσωπο. Αν αφαιρέσουμε από τη Γαλλική Επανάσταση τη «φιλοσοφία», μένει η εξέγερση των πεινασμένων. Μένει η ριζική ανατροπή των ιδιοκτησιακών σχέσεων. Ποιος μπορεί, όμως, να αρνηθεί ότι με αυτόν τον τρόπο η Γαλλική Επανάσταση θα αδικούνταν κατάφορα; Δεν διαφέρουν σε τίποτα τα γεγονότα που βιώνουμε σήμερα, και είναι αδύνατον να συμφωνήσουμε με τους πικραμένους καθαρολόγους που, από ευνόητο φόβο μπροστά στην επιφυλλίδα, επιμένουν ότι η μοναδική αλήθεια αυτού του πολέμου είναι αυτή η ίδια η πραγματικότητά του, δηλαδή απερίγραπτη αθλιότητα. Και είναι ιταμό να επινοεί κανείς ένα νόημα γι αυτόν, να νοθεύει και να εξωραΐζει αυτή την αποκρουστική πραγματικότητα, επιδιώκοντας να της προσδώσει, να της ενσταλάξει πνεύμα. Η κλήση προς μια τέτοια εγκράτεια είναι απάνθρωπη, καίτοι πηγάζει από ανθρωπιστικό πόνο για την παρακμή της αδελφοσύνης. Το ανθρωπιστικό δεν ταυτίζεται πάντοτε με το ανθρώπινο…