Παν. Δρακόπουλος
Ποιος ο ευρωπαϊκός πολιτισμός
Αποφασίζοντας να στοχασθούμε πάνω στο ποιος είναι ο ευρωπαϊκός πολιτισμός, βρισκόμαστε αμέσως μπροστά σε νέφος ερωτημάτων: Τι σημαίνει πολιτισμός; Τι τον προσδιορίζει; Τι είναι ο Ευρωπαίος πέρα από μια δήλωση στο διαβατήριο; Γιατί θα πρέπει να μαθαίνουμε και να στηρίζουμε τον ευρωπαϊκό πολιτισμό; Τι το ιδιαίτερα σημαντικό έχει; Πόσο εκφράζει τον ευρωπαϊκό πολιτισμό η Ευρωπαϊκή Ένωση; Μπορεί σήμερα πια, στην εποχή του τεχνοτρονικού κόσμου και της παγκοσμιοποίησης να νοηθεί ευρωπαϊκός πολιτισμός;
Μιλώντας σας, θα προσπαθήσω να παρουσιάσω μιαν ενότητα του θέματος κι όχι μια περιδίνηση στα ερωτήματα.
Ο όρος πολιτισμός προέρχεται από τη ρωμαϊκή ρίζα της Ευρώπης (civilis) και εκφράζει το δικαιικό πλαίσιο ζωής του πολίτη (Ιουστινιάνειος κώδικας), ως όρος όμως δημιουργήθηκε για να εκφράσει το αξιακό σύστημα από το οποίο προέκυψε η Γαλλική Επανάσταση (Μιραμπώ).
Η ανθρωπολογία επεξέτεινε τον όρο έτσι ώστε να εκφράζει περίπου το σύνολο των υλικών και πνευματικών επιτευγμάτων, καθώς επίσης των θεσμών και των τρόπων ζωής κάθε λαού. Αλλά αυτή η γενίκευση δεν υποβάθμισε τον ευρωπαϊκό πολιτισμό βάζοντάς τον ως έναν μεταξύ άλλων. Το αντίθετο: ανέδειξε τη μοναδικότητά του. Σήμερα βλέπουμε να μιλούν για το δικαίωμα του λαού της Μογγολίας ή της Ταϋλάνδης ή της Μπουργκίνα Φάσο στη δημοκρατία. Που σημαίνει ότι η γενίκευση ανήγαγε την ουσία του ευρωπαϊκού πολιτισμού σε πανανθρώπινη αξίωση. Λαοί που ουδέποτε στην ιστορία τους διανοήθηκαν τί σημαίνει ανθρώπινο δικαίωμα, σήμερα πιά το απαιτούν, έστω κι αν ακόμη δεν είναι σε θέση ούτε να το ορίσουν.
Μιλώντας πάντως για ευρωπαϊκό πολιτισμό εννοούμε ένα συγκεκριμένο αξιακό πλαίσιο όχι απλά ανθρώπων αλλά πολιτών, δηλαδή ανθρώπων που συγκροτούν πολιτεία, στη διοίκηση της οποίας μετέχουν καθοριστικά, τηρώντας πάντοτε ως θεμέλιο την ελευθερία του ατόμου.
Το χαρακτηριστικό του ιστορικού χωροχρόνου στον ευρωπαϊκό πολιτισμό είναι η απουσία μεγάλης διάρκειας. Αυτό προσδιορίζει ένα κεντρικό χαρακτηριστικό του ευρωπαϊκού πολιτισμού: τη δυνατότητά του να θέτει συνεχώς υπό συζήτησιν και βεβαίως να μεταβάλλει άρδην, εφ όσον πεισθεί, τον τρόπο έκφρασης της θεσμικής του συγκρότησης αλλά και της ατομικής δημιουργίας. Η Αίγυπτος είχε από τότε που συνεστήθη ως ένα ενιαίο κράτος έως το τέλος της ανεξαρτησίας της, δηλαδή απότο 3100 π.Χ. έως το 525 π.Χ. το ίδιο καθεστώς, το φαραωνικό. Το Σινικό Τείχος κτίσθηκε τον 5ο αι. π.Χ. για να προστεύει τους Κινέζους από τους Μογγόλους, και συνέχισε να το κάνει έως τον 16ο αιώνα, δηλαδή επί πάνω από 2.000 χρόνια. Δεν υπάρχουν τέτοιες διάρκειες στην ευρωπαϊκή ιστορία. Δεν υπάρχει καθεστώς που να διατηρήθηκε επί χιλιετίες, ούτε φρούριο που να λειτούργησε επί πολλούς αιώνες. Τη στασιμότητα των άλλων πολιτισμών τη βλέπουμε και στις τέχνες. Την κινεζική μουσική την αναγνωρίζουμε αμέσως, ανεξάρτητα από ποιόν αιώνα γράφτηκε, όπως και την ινδική γλυπτική, πάλι αναγνωρίσιμη αμέσως ανεξάρτητα από την ηλικία του αγάλματος. Αλλά αν ο Βιβάλντι άκουγε Ολιβιέ Μεσιάν δεν θα μπορούσε με κανένα τρόπο να καταλάβει ότι ακούει μουσική, κι αν ο Μιχαήλ Αγγελος έβλεπε ένα έργο του Χενρυ Μουρ δεν θα καταλάβαινε ότι βλέπει έργο τέχνης.
Κι ωστόσο, η κατάργηση της αρμονίας ή της μορφής, ενώ συνιστούν κορυφαίες ρήξεις στο πεδίο της αισθητικής, δεν προκάλεσαν την αντίθεση του Ευρωπαίου ανθρώπου. Ο ίδιος κανόνας ισχύει και στον πολιτικό χώρο: ο ευρωπαϊκός πολιτισμός είναι ο μόνος που αναγνωρίζει και σέβεται την ανατροπή του θεσμικού του πλαισίου, είτε με μεταρρύθμιση είτε με επανάσταση, αρκεί να διατηρείται ο βασικός άξονας πάνω στον οποίο στρέφεται: η ελευθερία του ατόμου. Όποιοι και όποτε ανέτρεψαν αυτόν τον άξονα είδαν απέναντί τους να ορθώνεται το σύνολο του ευρωπαϊκού κόσμου – ενώ ποτέ, βεβαίως, δεν συμπαραστάθηκαν λαοί των άλλων πολιτισμών στους αγώνες των Ευρωπαίων για την ελευθερία του ατόμου. Και δεν συμπαραστάθηκαν διότι τους είναι άγνωστη και ακατανόητη η έννοια αυτή. Σε ορισμένες δε περιπτώσεις είναι και προσβλητική: δείτε τις αντιδράσεις μουσουλμάνων κατοίκων της Ευρώπης στην απαίτηση των Ευρωπαίων για πλήρη απελευθέρωση των μουσουλμανίδων. Δείτε την Αραβική Άνοιξη: εξεγέρσεις κατά των τυραννικών καθεστώτων που όμως δεν γίνονται με αίτημα την ελευθερία, και που αντί της ελευθερίας του ανθρώπου αξιώνουν την εγκαθίδρυση της ισλαμικής σαρία μέσα στην Ευρώπη.
Θα λέγαμε λοιπόν, ότι η ελευθερία προσδιορίζει τον ευρωπαϊκό πολιτισμό; Η απάντηση είναι κατηγορηματική: κατά ένα τρόπο ναι, αλλά αν την εξετάσουμε στο σύνολό της θα δούμε ότι δεν είναι μόνον αυτή. Διότι η ελευθερία έχει τις προϋποθέσεις της και το όριό της.
Η ελευθερία, όπως θα σας είναι γνωστό, αφορούσε μόνον τους μη σκλάβους, τους πολίτες, τον λαό : από κεί και το λατινικό liber, και το γαλλικό libre απ’ όπου το liberté και το liberalisme.
Ο Όμηρος ήδη δίδαξε ότι η ελευθερία του ατόμου δεν είναι ατομικό αλλά κοινωνικό αγαθό. Ότι δεν μπορεί ο άνθρωπος να είναι ελεύθερος αν δεν έχει υπεράνω του ατόμου του θεσμούς. Η ελευθερία δίνεται από την κοινωνία στο άτομο. Ο άνθρωπος μόνος δεν είναι ελεύθερος, είναι «ή θηρίο ή θεός» προσθέτει ο Αριστοτέλης. Η θέση αυτή αντικρούστηκε από τον Ρουσώ, που υποστήριξε ότι ο πολιτισμός είναι δύναμη ενάντια στη φύση κι ότι ο εκτός πολιτισμού άνθρωπος είναι ο πραγματικά ελεύθερος. Αντικρούστηκε κι από άλλους στοχαστές, και στηρίχθηκε από άλλους. Δεν θάθελα εδώ να συζητήσω σήμερα τί δίδαξε ποιος, και ποιές οι συνεπαγωγές κάθε θεωρίας. Από τον Όμηρο έως σήμερα, μαίνεται η συζήτηση για τη φύση της ελευθερίας, το ποιος την παρέχει και το πώς αυτή ασκείται. Θα προτιμούσα να σταθώ σε ένα άλλο γεγονός: η ελευθερία βρίσκεται σε μια διαρκή ένταση, σε μια σταθερή παλίντροπο ένταση ανάμεσα στο ατομικό και το κοινωνικό. Και αυτό είναι ουσιώδες χαρακτηριστικό του ευρωπαϊκού πνεύματος: να συζητά χωρίς τέλος και όρια τις ίδιες του τις προϋποθέσεις, τα ίδια του τα θεμέλια.
Σε ποιές λοιπόν προϋποθέσεις και ποιό όριο αναφέρθηκα προηγουμένως; Θα τολμούσα να πω ότι είναι ανέγκυρη μια σε βάθος συζήτηση για την ελευθερία αν δεν περιέχεται σε μια συζήτηση για τον πατέρα της, τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Γιατί ο πολιτισμός αυτός περιέχει δυό πολύ στενά υφασμένες με την ελευθερία αξιακές αρχές: το κράτος δικαίου και την παιδεία.
Το κράτος δικαίου ορίζει και το όριο δράσης του Ευρωπαίου, μολονότι το δίκαιο δεν είναι ούτε αυτό παγιωμένο, μολονότι βρίσκεται και αυτό σε ένταση ανάμεσα στην εσωτερική ροπή του νόμου προς τη σταθερότητα και την ανάγκη του ατόμου να προσαρμόζει το δίκαιο στις από τη φύση τους μεταβλητές συνθήκες. Ο άγιος Θωμάς ο Ακινάτης μας δίδαξε ότι όπου υπάρχει ανομία δεν υπάρχει ελευθερία, παράλληλα όμως δίδαξε ότι το άτομο έχει κάθε δικαίωμα να επαναστατεί ενάντια στην αυθαιρεσία και την τυραννία. Απότοκος αυτής της αντίληψης, είναι το αίτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης. Πρόκειται για αίτημα θεμελιακό του ευρωπαϊκού πολιτισμού, το οποίο διατυπώνεται ήδη από τους αρχαίους χρόνους, μολονότι τότε ήταν θεσμικά αποδεκτή η δουλεία. Κι όμως, ήδη τότε ο Αριστοτέλης συζητούσε το θέμα, και διετύπωσε την ακατανόητη τότε άποψη ότι ο μόνος τρόπος πραγματικής κατάργησης της δουλείας είναι η ανάπτυξη της τεχνολογίας.
Η άλλη αξιακή αρχή του ευρωπαϊκού πολιτισμού είναι η παιδεία. Το ζητούμενο της παιδείας δεν είναι να μαθαίνουμε αλλά να συμμετέχουμε. Ο σκοπός της παιδείας δεν υπήρξε ποτέ το να μάθεις κάτι. Για να μάθεις αυτήν ή εκείνη την τεχνική δεν χρειάζεται σχολείο αλλά μαθητεία σε κάποιο μάστορα του είδους. Η παιδεία διδάσκει τον πολίτη να συμμετέχει με υπευθυνότητα και προϋποθέσεις στην πολιτική, στην κοινωνική ζωή, στην επιστήμη, στην κουλτούρα. Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός που κληρονόμησε το ελληνικό σχολείο, πρόσθεσε στην παιδεία μια νέα διάταση: οι αρχαίοι θέλαν τη διαμόρφωση του ανθρώπου ως πολίτη, οι μεταμεσαιωνικοί πρόσθεσαν ότι η παιδεία πρέπει να συνιστά και μύηση στο ρασιοναλισμό. Ο Χάϊντεγγερ θεώρησε κραυγαλέα αντίφαση την πρόταση για επιστήμη της θεολογίας, λέγοντας ότι «μιλάμε για ξύλινο σίδερο», αλλά αυτό που συνέβη είναι ότι η παιδεία δημιούργησε μια θεολογία τελείως διαφορετικού ύφους και τρόπου σκέψης, από τη θεολογία που κράτησε ως χώρο της τις αυλές των μοναστηριών. Κι αυτή η διαφορά είναι το αποτέλεσμα της παιδείας ως μύησης στον ρασιοναλισμό.
Συνοψίζοντας αυτό το τμήμα της εισήγησής μου, θέλω να πω ότι όσοι καταλαβαίνουν τα πράγματα και θέλουν να ζήσουν μέσα στον πολιτισμό τους χωρίς να τον καταστρέψουν, πρέπει να γνωρίζουν ότι οφείλουν να υπερασπίζονται με πάθος την ελευθερία του ατόμου, κατανοώντας ότι η ελευθερία αναιρείται αν τη χρησιμοποιούμε για να καταστρέψουμε το κράτος δικαίου. Ότι οφείλουν να υπερασπίζονται το κράτος δικαίου, κατανοώντας όμως ότι το δίκαιο αναιρείται όταν σκληραίνει τόσο ώστε να αποτελεί εχθρό της ελευθερίας και όχι προστάτη της. Ότι οφείλουν να υπερασπίζονται την παιδεία, γνωρίζοντας ότι η μετατροπή της σε know how συνιστά την πλήρη άρνησή της.
Τι συγκροτεί αυτό το αξιακό πλαίσιο σε ενότητα; Ένας όρος: ο ανθρωπισμός.
Ένας στοχαστής είχε υποστηρίξει ότι ο αγαπημένος μαθητής του Ιησού Χριστού θάταν εκείνος που δεν προλαβαίνει να ακούσει το κήρυγμά του διότι καθαρίζει τις πληγές ενός αρρώστου. Ότι ο καλός επαναστάτης είναι εκείνος που την ώρα της πιο κρίσιμης μάχης για την ανατροπή του κατεστημένου προστατεύει ένα μνημείο. Ότι ο καλός δάσκαλος είναι εκείνος που δεν είδε τους εγκεφάλους των μαθητών του ως αποθήκες γνώσεων αλλά ως εκφάνσεις, συναρτήσεις και δυνατότητες.
Το ερώτημα, τώρα, είναι: η Ευρωπαϊκή Ένωση συνιστά τον μοναδικό εκφραστή του ευρωπαϊκού πολιτισμού; Η απάντηση μας επιβάλλει να στοχασθούμε ποιος είναι ο Ευρωπαίος. Το θέμα απασχόλησε πολλούς και εξέχοντες στοχαστές. Την πιο εύγλωττη απάντηση έδωσε ο Πωλ Βαλερύ. Την παραθέτω αν και σε πάρα πολλούς από εσάς θα είναι γνωστή: «Τρείς είναι οι ουσιαστικές προϋποθέσεις που μπορούν να προσδιορίσουν έναν αληθινό Ευρωπαίο, έναν άνθρωπο που μέσα του το ευρωπαίκό πνεύμα μπορεί να κατοικήσει στην πληρότητά του. Παντού όπου τα ονόματα του Καίσαρα, του Γάϊου, του Τραϊανού και του Βιργίλιου,παντού όπου τα ονόματα του Μωυσή και του αγίου Παύλου, παντού όπου τα ονόματα του Αριστοτέλη, του Πλάτωνα και του Ευκλείδη είχαν ταυτόχρονα μια σημασία κι ένα κύρος, εκεί είναι η Ευρώπη. Κάθε φυλή και κάθε χώρα που διαδοχικά εκρωμαΐστηκε, εκχριστιανίστηκε και υποτάχθηκε πνευματικά στην παιδεία των Ελλήνων είναι απόλυτα ευρωπαϊκή.»
Πρόκειται πράγματι για εξαιρετικό ορισμό. Εν τούτοις, μ΄ όλο το σεβασμό στον μεγάλο ποιητή και στοχαστή, τον Πωλ Βαλερύ, θα ήθελα να προσθέσω κάτι: το αίσθημα της ελευθερίας του ατόμου, της οικονομικής και πολιτικής ελευθερίας, το οφείλουμε στα φύλα του Βορρά. Τα χαρακτηριστικά του Ευρωπαίου ανθρώπου, έτσι όπως τα δείχνει ο Βαλερύ, αφορούν τα μέλη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Αλλά η συνεισφορά των φύλων του Βορρά είναι η ατομική ελευθερία, κάποτε άγρια και ανυπότακτη, κάποτε απείθαρχη, έτσι όπως τη θαύμασε ο Καίσαρ και την περιγράφει στους «Γαλατικούς πολέμους» του, έτσι όπως την οικειώθηκε, τη ζεί και τη γνωρίζει ο ευρωπαϊκός πολιτισμός.
Οι Βόρειοι, που για τους λαούς της Αυτοκρατορίας ήταν οι βάρβαροι, οι έξω από το σύστημα, έχουν πελώρια συμβολή στη διαμόρφωση του ευρωπαϊκού πνεύματος. Με την παρουσία και τη δράση τους κατόρθωσαν το μέγα γεγονός: μετέφεραν την καρδιά της Ευρώπης από τη Μεσόγειο στο Βορρά. Κι ενώ το κέντρο του ευρωπαϊκού πολιτισμού βρίσκονταν στις δυό χερσονήσους της Μεσογείου, την ιταλική και την ελληνική, από τον 8ο αιώνα, δηλαδή από τον Καρολομάγνο κι έπειτα, το κέντρο της Ευρώπης βρίσκεται στον άξονα Γαλλίας-Γερμανίας. Και ορθώς ο Πάπας Ιωάννης-Παύλος ο Β΄ ανεκήρυξε τον Καρολομάγνο Pater Europae (Πατέρα της Ευρώπης). Ήταν πατέρας της• ασφαλώς και πριν από αυτόν υπήρχε ευρωπαϊκός πολιτισμός, αλλά με αυτόν η Ευρώπη έγινε και πολιτική οντότητα. Πολλοί Βυζαντινοί στάθηκαν εχθρικά απέναντι στον Κάρολο, διότι ήθελαν να βρίσκεται το κέντρο στην Κωνσταντινούπολη. Αυτό ο Κάρολος το αρνήθηκε. Δημιούργησε μια νέα αυτοκρατορία που δεν έζησε πολύ μετά το θάνατό του, αλλά έζησε τόσον ώστε να μεταφέρει την καρδιά της Ευρώπης στο Άαχεν, στα σημερινά σύνορα Γερμανίας/Βελγίου, σε μικρή απόσταση από το Παρίσι, το Άμστερνταμ και τη Φρανκφούρτη. Με τον Κάρολο, Φράγκοι, Γότθοι, Νορμανδοί και οι άλλοι λαοί που οι λαοί της αυτοκρατορίας τους έλεγαν απλώς «οι βάρβαροι», έγιναν καθοριστικής σημασίας μέλη της Ευρώπης. Η κληρονομιά της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, δηλαδή η ελληνική παιδεία, το ρωμαϊκό δίκαιο και ο χριστιανισμός, έγιναν πια οι ρίζες αλλά όχι το δέντρο της Ευρώπης. Μόνο για ένα διάστημα, με την Αναγέννηση, η Ιταλία ξανάγινε κέντρο του ευρωπαϊκού κόσμου, αλλά σύντομα τα λιμάνια του Βορρά απέσπασαν τα ηνία της δύναμης και του πολιτισμού.
Ωστόσο, ο Καρολομάγνος συμμερίστηκε την βασική πολιτική στρατηγική των Βυζαντινών: την κάθετη αντίσταση στο Ισλάμ. Κι ενώ οι Βυζαντινοί έδιναν αγώνα ζωής και θανάτου, επιχειρώντας να κρατήσουν κλειστή στο Ισλάμ την είσοδο της Ευρώπης από τα ανατολικά της σύνορα, ο Κάρολος εμπόδιζε την είσοδο του Ισλάμ από τα νότια (πλέον) της Ευρώπης, την Ιταλία, και από τα δυτικά, στη Γαλλία μέσω της Ισπανίας. Οι αγώνες αυτοί τον έκαναν ήρωα του ευρωπαϊκού πολιτισμού: είναι η κεντρική ηρωική μορφή στο παλαιότερο λαϊκό μεσαιωνικό έπος, που είναι και το πρώτο κείμενο της γαλλικής λογοτεχνίας, το υπέροχο «Τραγούδι του Ρολάνδου».
Με αυτό το φως μπορούμε να δούμε σε ποιο βαθμό η Ευρωπαϊκή Ένωση εκφράζει πλήρως τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Η απάντηση είναι διττή: η ένωση της Ευρώπης είναι θεμελιώδες αίτημα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, δεν εκφράζει η Ενωση τον πολιτισμό μας αλλά ο πολιτισμός μας την Ένωση. Δεν γίνονται όλα και πάντα με τρόπο που θα δικαίωνε τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, αλλά το αίτημα της ένωσης μένει ο πολικός αστέρας μας. Σήμερα πια η Ευρώπη απειλείται από αυτόν ή εκείνον τον κίνδυνο, και η Ευρώπη τον αντιμετωπίζει. Κανένα μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν αρκεί στον εαυτό του, κανένα δεν μπορεί να πορευτεί παρακάπτοντας αλαζονικώς την Ένωση. Η Ευρωπαϊκή Ένωση προχωράει στην κατεύθυνση της ισχυροποίησής της, έστω κι αν ο βηματισμός της δεν είναι αδιατάρακτος.
Ασφαλώς όμως η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι ο αποκλειστικός εκφραστής του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ένα μέρος του έχει μεταναστεύσει στην Αμερικανική ήπειρο, ένα στην Αυστραλία. Δεν μας διαφεύγει ότι ο λαός του Ίψεν και του Γκρήγκ, όπως και ο λαός του Πούσκιν και του Προκόφιεφ είναι Ευρωπαίοι. Και ευχόμαστε να φθάσουμε στο σημείο όπου οι λαοί αυτοί θα μπορέσουν να αισθανθούν την Ένωσή μας και ως δικό τους σπίτι. Αλλ΄ενώ για τη Νορβηγία δεν τίθεται θέμα, για τη Ρωσία τίθεται: η χώρα αυτή βρίσκεται ανάμεσα στην ελκτική δύναμη της Ευρώπης και στη μεγάλη βαρυτική επίδραση που ασκεί πάνω της η ασιατική μάζα. Ο Πέτρος ο Μέγας παλεύει, αλλά δεν έχει ακόμη κερδίσει το παιχνίδι στη Ρωσία.
Τελειώνοντας, θέλω να αναφερθώ σε ένα ερώτημα των ημερών: τι νόημα έχει σήμερα πια, στην εποχή του τεχνοτρονικού κόσμου και της παγκοσμιοποίησης, ο ευρωπαϊκός πολιτισμός; Τι νόημα έχει ο Καρολομάγνος ή και οι τόσοι άλλοι παράγοντες που διεμόρφωσαν την Ευρώπη, όταν ο άνθρωπος έχει πιά αφήσει πίσω του το παρελθόν και βαδίζει με γρήγορα βήματα προς τη πανανθρώπινη και συμπαντική του διάσταση;
Η απάντηση στο ερώτημα αυτό δεν νομίζω πως μπορεί να είναι ένας ρητορικός διαξιφισμός, ούτε βεβαίως μια ιδεολογική αντίκρουση. Το ερώτημα, έτσι όπως το διαβάζω να τίθεται και σας το μετέφερα εδώ, εγείρει μια παρατήρηση: πιστεύει κανείς στα σοβαρά ότι η παγκοσμιοποίηση και η τεχνολογία θα καταργήσουν την ανθρώπινη ιστορία; Πιστεύει κανείς ότι θα γκρεμίσουν την πολιτιστική κληρονομιά του ανθρώπου; Αν το πιστεύει, αν το θεωρεί πιθανόν, τότε μας λέει ότι η παγκοσμιοποίηση και η τεχνολογία μας οδηγούν πίσω στη βαρβαρότητα. Διότι ο άνθρωπος πέρασε ήδη την περίοδο όπου η ιστορία δεν είχε νόημα, κι όπου το μόνο νόημα το είχε η τεχνολογική ανάπτυξη: είναι η περίοδος των σπηλαίων. Εγώ όμως δεν πιστεύω ότι η τεχνολογία μάς οδηγεί στη βαρβαρότητα, αλλά βλέπω ότι η ιλιγγιώδης τότε ανάπτυξη της τεχνικής, με τις μεγάλες εφευρέσεις κι ανακαλύψεις της φωτιάς, του τροχού, της κατασκευής πλοίων, σπιτιών και πόλεων, της δημιουργίας κεραμικών σκευών και μαγειρικής, της άκρως πολύπλοκης επεξεργασίας τροφών απ όπου παρήχθησαν το κρασί, το λάδι και άλλα προϊόντα, η ιλιγγιώδης εκείνη τεχνολογική ανάπτυξη, επαναλαμβάνω, οδήγησαν στη γραφή και έκαναν τον άνθρωπο ικανό να αποκτήσει και να δημιουργήσει ιστορία. Δεν θεωρώ λοιπόν ότι ο τεχνοτρονικός κόσμος θα καταστρέψει την ιστορικότητα του ανθρώπου και του πολιτισμού του. Θα τον αλλάξει, ναι, όπως τον άλλαξε και κάθε μεγάλη τεχνολογική κατάκτηση, όπως τον άλλαξε και κάθε μεγάλη επιστημονική ανακάλυψη. Αλλά καμιά δεν κατέστρεψε, καμιά δεν ξεθεμέλιωσε. Το ακριβώς αντίθετο συμβαίνει μέσα στους αιώνες: κάθε μεγάλη αλλαγή ενισχύει το ρόλο της ιστορίας και του πολιτισμού.
Όσον αφορά στην παγκοσμιοποίηση, μπορώ να πω ότι από εμάς τους ίδιους εξαρτάται αν θα επιτρέψουμε η παγκοσμιοποίηση να μετατραπεί σε μηχανισμό αλλοτρίωσης. Από μας εξαρτάται αν θα μείνει μια ενίσχυση του θεμελίου της υλικοτεχνικής μας βάσης ή θα της επιτρέψουμε να βάλει όλους τους πολιτισμούς σε μια χοάνη απ όπου θα βγαίνει μια ομογενοποιημένη, παστεριωμένη και αποβουτυρωμένη μάζα πολιτισμού. Ήμουν έφηβος όταν πρωτοάκουσα πως η ένωση της Ευρώπης θα οδηγήσει σε κατάργηση των εθνικών πολιτισμών της, της ιστορίας και της γλώσσας των λαών της. Ήμουν έφηβος και είχα τότε υποστηρίξει σε μια Ημερίδα, φορώντας τον επαναστατικό μου μπερέ, με την αποφασιστικότητα και την ορμή του εφήβου: «δεν θα χαθεί παρά μόνον ό,τι είναι σάπιο κι άχρηστο. Τα ζωντανά φυτά δεν θα χαθούν, αλλά θα αφεθούν ν΄ ανθίσουν ανεμπόδιστα από τα ξερά κλαδιά που τώρα τα πνίγουν.»
Τα χρόνια πέρασαν, το μπερέ μου τον χάρισα, αλλά αυτό το ίδιο έχω και πάλι να σας πω.